METODY  STOSOWANE W USPRAWNIANIU PSYCHORUCHOWYM  DZIECI Z MÓZGOWM PORAŻENIEM DZIECIĘCYM

Na przestrzeni ostatnich lat dokonał się ogromny postęp w poglądach na etiologię i patogenezę licznych schorzeń układu nerwowego u dzieci. Wpłynął on jednocześnie na rozszerzenie i udoskonalenie wielu metod diagnostycznych oraz terapeutycznych tych chorób.

Jednym z poważniejszych schorzeń ośrodkowego układu nerwowego jest mózgowe porażenie dziecięce (mpd). Występujące u dzieci z tym zespołem chorobowym zaburzenia są najczęściej tak duże, że doprowadzają do znacznego stopnia niesprawności ruchowej, wymagającej zapewnienia im stałej opieki. Leczenie usprawniające dziecka z mpd jest najczęściej procesem długotrwałym, wymagającym ścisłej współpracy między domem rodzimym a ośrodkami specjalistycznymi opiekującymi się dzieckiem. Ustalając kompleksowy plan pracy z dzieckiem, należy pamiętać że mimo realizowania go przez różnych specjalistów  musi on być jednoznacznie ukierunkowany. Możliwość kompensacji zaburzeń zależy od miejsca, rozległości, stopnia uszkodzenia mózgu oraz odpowiednich metod zastosowanych w pracy z dzieckiem.

Realizując program takiego usprawniania należy pamiętać, że osiągnięcie odległego celu, jakim jest doprowadzenie do jak największej sprawności psychoruchowej, osiąga się stopniowo, kolejno realizując poszczególne etapy  rehabilitacji, kolejno zdobywając   coraz   wyższe pozycje i bardziej złożone  sprawności  ruchowe  wraz  z  postępem w rozwoju psychicznym. Można to osiągnąć tylko dzięki kompleksowej stymulacji psychoruchowej dziecka.

Według R. Myszkowskiego „ rehabilitacja” , to przywracanie utraconych funkcji człowieka, ułatwienie życia w społeczeństwie. Rehabilitacja jest zespolonym procesem, umożliwiającym w maksymalnym stopniu uczynienie jednostki zdolną do życia samodzielnego, zgodnie z regułami i zasadami obowiązującymi w społeczeństwie”1/.

Próby zastąpienia terminu rehabilitacja innymi określeniami doprowadziły do przyjęcia się takich pojęć jak: rewalidacja, readaptacja i resocjalizacja w aspekcie pedagogicznym i wychowawczym. W języku polskim słowo „rehabilitacja” zastępowane jest określeniem „usprawnianie”2/.

Mózgowe porażenie dziecięce (mpd) jest zespołem różnorodnych objawów  zaburzeń   czynności  ruchowych  i napięcia mięśni, wywołanych uszkodzeniem   mózgu  lub nieprawidłowościami w jego rozwoju nabytymi przed urodzeniem, w okresie okołoporodowym czy po urodzeniu we wczesnym dzieciństwie.

W zespole mózgowego porażenia dziecięcego upośledzenie rozwoju ruchowego nie jest jedynym objawem uszkodzenia mózgu. Współistnieć mogą zaburzenia wzroku, słuchu, mowy, padaczka czy upośledzenie umysłowe. Ze względu na objawy i przyczyny powstawania mpd dzieli się na następujące postacie:

1. Niedowład kurczowy obustronny ( diplegia ) – nasilenie zmian w kończynach dolnych, górne często są całkowicie sprawne.

2. Niedowład połowiczy ( hemiplegia ) – dotyczy kończyny górnej  i dolnej po tej samej stronie.

3.  Niedowład połowiczy obustronny ( hemiplegia bilateralis ) – najcięższa postać mpd.

4.   Postać pozapiramidowa – występowanie ruchów mimowolnych.

5.  Postać móżdżkowa – charakteryzująca się zaburzeniami koordynacji ruchów utrudniających utrzymanie równowagi3/.

Nieprawidłowościom ruchowym w zespole mpd mogą towarzyszyć zaburzenia wzroku, słuchu, mowy, opóźnienie psychosomatyczne, padaczka i inne4/. Stanem   współwystępującym z mpd  jest   również upośledzenie umysłowe. Jest to pojęcie bardzo szerokie i trudne do zdefiniowania. Bywa określane jako:

• niedorozwój umysłowy
• opóźnienie w rozwoju umysłowym
• obniżona sprawność umysłowa ( obniżona sprawność psychiczna )
• oligofrenia 5/.

Światowa Organizacja Zdrowia w 1994 roku zdefiniowała upośledzenie umysłowe jako: „ istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowawczym, przynamniej w zakresie dwu spośród wielu takich sprawności jak: komunikowanie się słowne, porozumiewanie się, samoobsługa ( troska o siebie ), radzenie sobie    w obowiązkach domowych, sprawności interpersonalne, korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowanie sobą, zdolności szkolne, praca, sposoby spędzania wolnego czasu, troska o zdrowie.

Niższy poziom funkcjonowania intelektualnego i istotne ograniczenia w zachowaniu przystosowawczym muszą wystąpić przed 18 rokiem życia6/.

Od 01.01.1968 roku w Polsce obowiązuje czterostopniowa klasyfikacja upośledzenia umysłowego, wprowadzona przez Światową Organizację Zdrowia. Podstawą kwalifikacji jest skala inteligencji o średniej „sto” oparta na odchyleniach standardowych 15 lub 16  ( w zależności od różnych technik pomiaru ) klasyfikacja wprowadza cztery stopnie upośledzenia umysłowego.

1)  lekki niedorozwój umysłowy ( o I.I = 52 – 67 )

2)  umiarkowany niedorozwój umysłowy ( o I.I = 36 – 51 )

3)  znaczy niedorozwój umysłowy ( o I.I = 20 – 35 )

4)   głęboki niedorozwój umysłowy ( o I.I = 0 – 19 )7/.

„Metoda to sposób stosowany systematycznie, świadomie i mogący być wielokrotnie, a nie jednostkowo wykorzystany w działaniu”8/.

Jedną z bardziej znanych i stosowanych metod w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi jest Ruch Rozwijający Weroniki Sherborne. Metoda nawiązuje do wczesnodziecięcego doświadczenia człowieka, wykorzystując dotyk, ruch oraz wzajemne relacje fizyczne, emocjonalne i społeczne do rozszerzenia świadomości samego siebie i pogłębienia kontaktu z innymi ludźmi 9/.

Ćwiczenia opierają się na założeniach że:

• doświadczenia ruchowe mają podstawowe znaczenie dla rozwoju wszystkich dzieci, ale szczególnie istotne są dla dzieci ze specjalnymi potrzebami, które często mają trudności w kontaktach „ z własnym ciałem” oraz innymi ludźmi.
• Intensywność i ciągłość doświadczeń ruchowych jest ważniejsza dla dzieci ze specjalnymi potrzebami niż w przypadku dzieci o prawidłowym rozwoju10/.

Zabawa, miła atmosfera, osiąganie sukcesu w każdym ćwiczeniu i wspólna radość w pokonywaniu trudności – to warunek powodzenia  w   wyrównywaniu   istniejących   zaburzeń.

Wyróżnia się 6 grup ćwiczeń:

1. Ćwiczenia rozwijające świadomość swego ciała – poznawanie części ciała oraz ich ruchu i właściwości.

2. Ćwiczenia świadomości przestrzeni, dzielenia przestrzeni z innymi

3. Ćwiczenia „ Z” – nauka współpracy z innymi ludźmi, podczas kontaktu z grupą, nauka opiekowania się drugą osobą, bycia potrzebnym, odpowiedzialności za partnera.

4. Ćwiczenia „ przeciwko” – poznawanie siły i jej wyczucie, rozwijanie siły i sprawności ruchowej.

5. Ćwiczenia „ razem” – nauka współpracy z partnerem, zaufania oraz podziału ról. Powierzanie siebie drugiej osobie. Nauka opanowania lęku     i emocji.

6. Ruch kreatywny – terapeuta proponuje gotowy scenariusz zajęć ale zmienia go podążając za propozycjami dziecka.

Wszystkie te grupy ćwiczeń łączą się wzajemnie i przenikają. Podczas ćwiczeń należy stwarzać takie sytuacje, by dziecko samo miało okazję przekonać się o pełnionej roli w zabawie. System Weroniki Sherborne wspomaga i stymuluje rozwój ruchowy, umysłowy i emocjonalny11/.

W pracy z dziećmi zaburzonymi psychoruchowo wykorzystywana jest również metoda M i Ch. Knillów. Można powiedzieć, że jest to próba wykorzystania osiągnięć psychologii rozwojowej do pracy z tymi wszystkimi, którzy niezależnie od wieku i przyczyny zaburzeń nie nawiązują kontaktu z najbliższym otoczeniem. Tkwią w milczącym świecie
stereotypów.  Są dalecy ale nadal wrażliwi na nasze komunikaty, podatni na zranienie i odrzucenie. Bronią swoich granic ale czekają na pomoc12/. Programy „ Świadomość ciała, kontakt i komunikacja” stanowią ramy, dzięki którym rozwija się kontakt społeczny, ruch i zabawa. Dzięki programom aktywności dziecko staje się świadome  odwoływać do powiązań między własnymi ruchami i obecnością terapeuty, który mu pomaga. Systematyczne realizowanie programów ma pomóc dziecku   w wykorzystaniu wszystkich części ciała w podstawowych czynnościach życia codziennego: ubieraniu, czesaniu, zabawie, komunikowaniu się   z innymi13/.

Podstawą teoretyczną kolejnej metody usprawniania dzieci z porażeniem mózgowym -  opracowanej przez Petö  była nauka Pawłow o odruchach bezwarunkowych.

Głównym celem metody jest przygotowanie dziecka niepełnosprawnego do samodzielnego życia.  Dzieci nauczane są w grupach 10 – 20 osobowych, zależnie od wieku i stopnia zaburzeń ruchowych. Wzajemne stymulujące działania członków grupy na siebie stanowią istotny element tej metody rehabilitacyjnej. Petö w swym nauczaniu kierowanym liczył na jednego specjalistę, który łączył funkcję rehabilitanta, terapeuty zajęciowego, logopedy, psychologa, pielęgniarki, nauczyciela i wychowawcy. Specjalista taki nazwany był Przewodnikiem(konduktorem). Powierzenie jednej osobie całokształtu rehabilitacji i wychowania ułatwia dziecku łączenie nabywanych umiejętności w jedną całość. Daje większe poczucie bezpieczeństwa i  lepszą  możliwość  oceny  swoich osiągnięć. W założeniach usprawnianiaruchowego według tej metody przyjmuje się zasadę, że codziennie dziecko może i powinno zdobywać nową umiejętność. Wzmacnia to motywację do dalszej pracy, ponieważ konieczne jest stałe powtarzanie, doskonalenie  i automatyzowanie czynności14/.

Metoda Domana, to program usprawniania obejmujący równoprawne kształtowanie rozwoju motorycznego ciała, mowy, zręczności ręki, możliwości wizualnych, słuchowych, dotykowych. Doman stosuje w usprawnianiu sekwencję etapów w tych wszystkich dziedzinach. Leczenie jest skierowane na stymulowanie funkcji mózgu poprzez drogi sensoryczne: wzrok, słuch, czucie. Drogi motoryczne są drogami wychodzącymi z mózgu i przepływ informacji w przeciwną stronę nie jest możliwy. Powstaje w ten sposób zamknięty obwód, który zapewnia prawidłowe funkcjonowanie człowieka. Istnieje pięć zasad usprawniania dziecka z uszkodzeniem mózgu według Domana.

1.     Procedury dostarczające mózgowi podstawowe, dyskretne informacje celem ich zmagazynowania( poprzez wzrok, słuch, węch, dotyk, smak). 

2.     Procedury wymagające natychmiastowej odpowiedzi z mózgu na wprowadzoną informację np.: ból – cofnięcie ręki.

3.     Procedury programujące mózg tzw. patterningi.

4.    Procedury pozwalające mózgowi odpowiedzieć na poprzednie programowanie ( program podłogi i pochylni).

5.  Procedury mające na celu polepszenie fizjologicznych   warunków  funkcjonowania   mózgu( dieta, witaminy, maseczkowanie).

Doman nie rozdziela rozwoju psychicznego od motorycznego. Obie funkcje stanowią jedną całość. Dla prawidłowego funkcjonowania mózgu potrzebne są bodźce słuchowe, wzrokowe, dotykowe. Tak atakowany mózg rozwija się, a efektem są reakcje motoryczne15/. Metoda Domana wydaje się być ciekawa, lecz bardzo pracochłonna. Wymagająca zatrudnienia do pracy z jednym dzieckiem wielu specjalistów. Metoda jest również bardzo czasochłonna – do 18 godzin na dobę.

Do metod, które wykorzystywane są szczególnie w usprawnianiu ruchowym dzieci z zaburzeniami psychoruchowymi zaliczyć możemy metodę Vojty oraz Karela i Berty Bobach. Twórcą pierwszej   jest Vaclaw Vojta – neurolog i pediatra. Najważniejszą częścią koncepcji V. Vojty jest propozycja terapii zaburzeń motorycznych przy pomocy wyzwalania kompleksów odruchowej lokomocji, możliwych do wywołania od pierwszych dni życia16/.

„ Wczesna rehabilitacja metodą Vojty pozwala maksymalnie wykorzystać plastyczność ośrodkowego układu nerwowego     ( oun ). Terapia tą metodą pozwala aktywizować nieuszkodzone struktury oun, które przejmują funkcje uszkodzonych obszarów układu nerwowego, nie tracąc przy tym swojej funkcji pierwotnej. Dzięki temu rozwój nieprawidłowej  motoryki  zostaje  zablokowany, gdyż pomimo przebytych uszkodzeń tkanki nerwowej dominować zaczynają fizjologiczne wzorce ruchowe człowieka”17/.

U dzieci w pierwszym roku życia zadaniem terapii jest torowanie, pobudzanie i ułatwianie rozwoju postawy pionowej przez kolejne stadia rozwoju motorycznego dziecka – od symetrycznego podporu na dłoniach, obrót, siadanie, czworakowanie, aż do chodzenia18/.

Metoda Karela i Berty Bobath polega  na hamowaniu patologicznych odruchów  i nieprawidłowych wzorców ruchowych oraz rozwijania czynności ruchowych u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym  w kolejności, w jakiej  pojawiają się one w rozwoju dziecka zdrowego.


Główne zasady metody Bobath´ów to;

• Hamowanie odruchów patologicznych i normalizacja napięcia mięśniowego.
• Dążenie do osiągnięcia prawidłowych odruchów poprzez przemieszczanie w przestrzeni tzw. Punktów kluczowych, którymi są; głowa, obręcz barkowa i obręcz biodrowa. Ma to na celu wykształcenie  prawidłowych reakcji prostowania i równowagi, co prowadzi do opanowania czynności zgodnych z sekwencją rozwojową.
• Sposoby wspomagania powinny być dobrane do potrzeb i możliwości dziecka.
• Wymagana jest ścisła współpraca z rodzicami.
• Ciągłe powtarzanie i wykorzystywanie w życiu codziennym czynności, które dziecko już opanowało i nad opanowaniem których pracuje19/.

  Formą uzupełniającą dla zasadniczego postępowania terapeutycznego jest hipoterapia. Do Hipoterapii wykorzystuje się konie bardzo spokojne, sprawdzone, starsze wiekiem (15-20-letnie), o dobrze wysklepionym grzbiecie i przyzwyczajone do obecności osób obcych.  Lecznicze działanie hipoterapii obejmuje 4 aspekty:

1. poprawa koordynacji ruchowej. Ruchy konia przenoszone są przez pas biodrowy i kręgosłup do ośrodkowego układu nerwowego. Następuje przekazanie prawidłowej sekwencji ruchów.

2. rozluźniający efekt ciepłej skóry konia w obrębie obręczy biodrowej      i kończyn dolnych.

3. poprawa równowagi. Poprzez balans – wyzwalanie odpowiedniej reakcji odruchowej.

4. korzystny wpływ przyrody. Dotlenienie, słońce oraz czerpanie przez dziecko przyjemności z jazdy konnej – jako kompensacja żmudnych ćwiczeń w sali gimnastycznej.

Skojarzona z innymi metodami stanowi ważny element w ramach kompleksowej rehabilitacji dziecka z mózgowym porażeniem20/.

W poszukiwaniu środków dydaktycznych i metod pracy, które zmieniłyby dziecko z mpd z obserwatora w biorącego czyny udział   w zajęciach przyszedł nam szybki rozwój techniki. Duże znaczenie w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi ma komputer.

Podczas zajęć z jego wykorzystaniem     ćwiczy    się  u dzieci    percepcję    wzrokową,  słuchową. fonematyczną, pamięć wzrokową i słuchową, orientację w schemacie ciała, w stosunkach przestrzennych i czasowych, sprawność manualną. Komputer nie stresuje dziecka. Jest cierpliwy oczekując na właściwą reakcję      i nagradza za każdą prawidłową odpowiedź. W przypadku wielu niepowodzeń jakich doznają dzieci niepełnosprawne w procesie nauczania aspekt ten jest niezwykle ważny – motywujący do wysiłku i dalszej pracy21/

Poprzez naukę korzystania z internetu daje się dzieciom niepełnosprawnym szansę na zdobycie informacji bez konieczności wychodzenia z domu, co bardzo często jest niemożliwe z powodu barier architektonicznych.

Poszukując coraz to nowszych, skuteczniejszych   i efektywniejszych sposobów usprawniania dzieci z różnego rodzaju deficytami rozwojowymi, w tym również z mpd, terapeuci  niejednokrotnie sięgają po sztuki piękne, między innymi: muzykę.

Zajęcia muzyczne stymulują psychomotosensorycznie dziecko, wszechstronnie angażując je. Są dla niego niejednokrotnie bardziej dostępne niż inne zajęcia, gdyż nie wymagają one takich umiejętności jak sprawne manipulowanie przedmiotami, zdolność przemieszczania się, spostrzeganie złożonych wzorów itp. Słuchanie wspomaga indywidualny rozwój dziecka, kształtuje pozytywne cechy osobowości, doskonali zmysły, sprawność ruchową, redukuje lęk i niepokój a przez to pomaga w zintegrowaniu ze społeczeństwem.

„ Przyjmuje się, że muzykoterapia jest jedną z form oddziaływania psychoterapeutycznego i fizjoterapeutycznego wykorzystującą dodatni wpływ muzyki na organizm ludzki”22/. Zabawy muzyczno – ruchowe poprzez konieczność kojarzenia ruchu z muzyką mają ogromne walory terapeutyczne, są elementem rehabilitacji dzieci z mpd. Podczas ich trwania można ćwiczyć te elementy, które zostaną następnie wykorzystane w czynnościach dnia codziennego.

Forma zabawowa sprawia, że dzieci, które podczas typowych ćwiczeń rehabilitacyjnych napinają mięśnie w obawie przed bólem, tu potrafią spontanicznie, prawidłowo wykonać oczekiwany ruch. Zajęcia oparte na zasadach muzykoterapii wskazane są szczególnie dla dzieci ze sprzężoną niepełnosprawnością np.: z bardzo dużym deficytem ruchowym i brakami w komunikacji werbalnej23/.

Biblioterapia - to zamierzone działanie korzystania z książki lub materiałów niedrukowanych ( obrazów, filmów) prowadzących do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych, ogólnorozwojowych. Koniecznym elementem biblioterapii jest międzyosobowy kontakt indywidualny ( biblioterapeuty z jedną osobą) bądź grupowy24/. Wyróżnić można następujące etapy procesu biblioterapeutycznego:

1. Identyfikacja (uczestnik biblioterapii identyfikuje się z bohaterem książki lub filmu. Pod pozorem mówienia o bohaterze może mówić   o swoich problemach.)

2. Projekcja ( użytkownik narzuca bohaterowi własną „ teorię życia”, chce wpłynąć na bieg wydarzeń.)

3. Odreagowanie i katharsis ( oczyszczenie uczuć, wzruszenie, zachwyt ), co może być rozpatrywane w kategoriach przeżycia estetycznego   i moralnego, jak również terapeutycznego ( doznanie ulgi )

4. Wgląd ( włączenie nowych wartości do własnego systemu. Zrozumienie siebie i innych, a nawet zmiana postawy25/.

Dzieci, u których stwierdza się zaburzenia napięcia mięśni twarzy poddawane są – twarzowej terapii regulacyjnej. Twórcą jej jest Castillo – Morales.  Metoda  polega na oddziaływaniu na mięśnie zaangażowane       w proces mowy – mięśnie oddechowe, kontrolujące ustawienie głowy, twarzy, języka, gardła, krtani i klatki piersiowej – poprzez odpowiednie manipulacje terapeutyczne. Pozwalają one znormalizować napięcie wspomnianych grup mięśniowych i skoordynować proces mowy z oddechem. Przy ćwiczeniach korzysta się z techniki masażu wibracyjnego26/.„Masaż" jest to wywieranie nacisku na tkanki ustroju specyficznymi ruchami rąk wykonywanymi w odpowiednim tempie, z określonym natężeniem i w ustalonej kolejności” 27/.„Wibracja,  to   forma   masażu   polegająca   na   wywołaniu  drgań  przez krótkotrwałe rytmiczne uderzanie opuszkami palców o powierzchnię ciała”28/. Przedstawione wyżej metody usprawniania psychoruchowego dzieci z mpd są kierunkami reprezentowanymi przez różne szkoły. Twórcy ich opowiadają się za słusznością swych koncepcji i zalecają stosowanie ich    w formie pełnej i nie skażonej innymi metodami. Wielość przytoczonych metod może jednak świadczyć o pewnej ich niedoskonałości podobnie jak obecna medycyna nie dysponuje jeszcze środkami leczącymi uszkodzony centralny układ nerwowy.

Z definicji porażenia mózgowego oraz jego klasyfikacji wynika jednak, że dziecko dotknięte tym schorzeniem wymaga kompleksowego usprawniania psychoruchowego, które należy rozpocząć bezwzględnie jak najwcześniej. Określenie kompleksowe oznacza, że oddziaływanie na jednostkę przebiega w płaszczyznach: fizycznej, psychicznej, społecznej29/. Metody pracy z dzieckiem powinny zostać dobrane indywidualnie  i w taki     sposób aby przy maksymalnym wykorzystaniu możliwości dziecka pozwoliły na jak najlepsze osiągnięcie samodzielności w życiu.


BIBLIOGRAFIA:

1 R. Myszkowski, Jaka rehabilitacja po rehabilitacji, w Wczesna diagnostyka       i rehabilitacja dziecka z zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego, J. Patkiewicz      ( red. ), Wrocław 1995, s. 13.

2 Dziecko niepełnosprawne ruchowo, cz. III, E. Mazanek (red), Warszawa 1998, s. 12.

3 M. Borkowska, ABC rehabilitacji dzieci, cz. II, Warszawa 1989, s.11-12.

4 P. Józefowski , Przegląd głównych metod rehabilitacji ruchowej dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w: Formy rehabilitacji dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu ruchu - materiały z konferencji, Wrocław 1997, s.109

5 H. Borzyszkowska, Oligofrenopedagogika, Łódź 1985, s. 19

6 Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s.215 –216.

7 K. Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe – pedagogika, Warszawa 1981, s.76.

8 R. Więckowski, Pedagogika wczesnoszkolna, Warszawa 1995, s. 231.

9 W. Sherborne, Ruch rozwijający dla dzieci, Warszawa 1997, s. 8.

10 Tamże, s. 12.

11 P. Józefowski , Przegląd głównych metod rehabilitacji ruchowej dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w: Formy rehabilitacji dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu ruchu - materiały z konferencji, Wrocław 1997, s.121 – 122.

12 W. Dykcik, Pedagogika specjalna ,  Poznań 1997, s. 68.

13 M. Ch. Knill, Programy aktywności: Świadomość ciała, kontakt i komunikacja, Warszawa 1997, s. 7-8.

14 P. Józefowski , Przegląd głównych metod rehabilitacji ruchowej dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w: Formy rehabilitacji dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu ruchu - materiały z konferencji, Wrocław 1997, s.115 – 117.

15 P. Józefowski , Przegląd głównych metod rehabilitacji ruchowej dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w: Formy rehabilitacji dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu ruchu - materiały z konferencji, Wrocław 1997 , s.117 – 121.

16 L. Sadowska, J. Pellar, B. Dołyk, A. Wiraszka, G. Banaszek, E.Uberna-Kwapisz, E.Wójcik, A. Krefft,Wyniki wczesnej diagnostyki i leczenia niemowląt metodą Vaclawa Vojty, w: Wczesna diagnostyka i rehabilitacja dziecka z zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego, J. Patkiewicz ( red. ),  Wrocław 1995,

17 V. Kováčiková, Wczesna rehabilitacja metodą Vojty w uszkodzeniach  ośrodkowego układu nerwowego, w Międzynarodowa ..., s.176.

18 Neurokinezjologiczna diagnostyka i terapia dzieci z zaburzeniami rozwoju

psychoruchowego,cz I, L. Sadowska ( red. ),   s. 176.

21 M. Dońska – Loszko, A. Lechowicz, Komputerowe wspomaganie nauczania dzieci z ciężkim uszkodzeniem narządu ruchu, w: Dziecko..., s.218 – 223.

22 K. Lewandowska, Muzykoterapia dziecięca, Gdańsk 1996, s. 41.

23 E. Przybylska, Nauczanie początkowe dzieci z mózgowym porażeniem dziedzięcym, w: Dziecko niepełnosprawne..., cz. III, s. 178 – 179.

24 E. Tomasik, Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Warszawa 1994,   s. 11.

25 E. Tomasik, Biblioterapia – nowa metoda w kształceniu i wychowaniu dzieci niepełnosprawnych, w: Formy rehabilitacji dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu ruchu - materiały z konferencji, Wrocław 1997, s. 259.

26 A. Regner, Zastosowanie Metody Castillo Moralesa w rehabilitacji niemowląt,         w Międzynarodowa Konferencja Naukowo Szkoleniowa, Wrocław 2001, s. 127.

27 Dziecko ..., cz. II, M. Borkowska ( red. ), s.26.

28 Dziecko ..., cz. II, M. Borkowska ( red.), s.29.

29 M. Loska, Dojrzałość szkolna dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym,    w: Dziecko niepełnosprawne ruchowo, cz.III, Mazanek E ( red), s.103.



Tekst i opracowanie
Mgr Barbara Jurowicz